Σερφάροντας στην γεωγραφία των ελληνικών τοπωνυμίων
Πέρα από τη μακρινή ιστορία της, την πλούσια κουλτούρα της και τους φιλοξένους κατοίκους, η Ελλάδα προσφέρει πλήθος θεμάτων για εξερεύνηση για τοπικούς και ξένους. Γεμάτη βουνά και νησιά, η ποικιλόμορφη γεωγραφία της περιλαμβάνει πολλά τοπωνύμια που κρύβουν περίεργες ιστορίες. Σε αυτό το άρθρο θα εξετάσουμε μερικές από αυτές με την βοήθεια της ανάλυσης δεδομένων.
Η παρούσα ανάλυση βασίζεται στη βάση δεδομένων Hellas DB, που συηκεντρώνει δεδομένα για πόλεις, χωριά και άλλα σημεία της Ελλάδας, καθώς και τις συντεταγμένες τους σύμφωνα με τα επίσημα δεδομένα τοης ΕΛΣΤΑΤ. Για τους υπολογισμούς έχουω αφαιρεθεί μοναστήρια και νησίδες που δεν κατοικούνται.
Aside from its millenary history, rich culture and friendly inhabitants, Greece offers a plethora of interesting topics to research to both native and foreigners. Full of mountains and scattered islands, its diverse geography contains a myriad of toponyms that hides curious stories and patterns. In this article, we will have a look at them using data analysis techniques.
Σύντομη εισαγωγή στη διοικητική διαίρεση της Ελλάδας
Για την κατανόηση της ανάλυσης, είναι απαραίτητο να έχουμε μία βασική γνώση για τν διοικητική διαίρεση της Ελλάδας. Συνολικά, υπάρχουν 13 περιφέρειες που περιλαμβάνουν 75 περιφερειακές ενότητες και 332 δήμους. Επιπλέον, η Αθήνα χωρίζεται σε 4 περιφερειακές ενότητες και το Άγιον Όρος αποτελεί μία ειδική αυτόνομη ενότητα.
Μοναδικά και επαναλαμβανόμενα τοπωνύμια
Συνολικά, η βάση δεδομένων περιλαμβάνει 12 904 τοποθεσίες. Ωστόσο, υπάρχουν μόνο 9 015 διαφορετικά ονόματα. Το 40 % των τοποθεσιών μοιράζουνται το όνομά τους με τουλάχιστον μία άλλη τοποθεσία, και πολλές φορές περισσότερες από μία. Επιπλέον, σχεδόν το 10 % των χωριών χρησιμοποιούν τα 50 πιο συνηθισμένα ονόματα. Αυτό αποτελεί ενα καλό σημείο εκκίνησης για να αναλύσουμε τη συχνότητα των τοπωνυμίων στην Ελλάδα.
Όπως μπορεί να παρατηρηθεί στο γράφημα, οι τοποθεσίες που περιλαμβάνουν «Άγιος» στο όνομά τους είναι πολύ συνηθισμένες: συνολικά, πρόκειται 670 σε όλη την Ελλάδα, δηλαδή, σχεδόν 1 στις 20 (4,72 %). Σε πέντε περιφερειακές ενότητες, το ποσοστό ξεπερνά το 10 %: Μύκονος (14,3 %), Μαγνησία (12,7 %), Βοιωτία (11,7 %) και Λήμνος (11,3 %). Αντιθέτως, Θάσος, Έβρος και Κάλυμνος είναι οι μόνες τρεις ενότητες που δεν περιλαμβάνουν ούτε μία τοποθεσία με «Άγιος» στο όνομα.
Ακόμα, μπορούμε να αναλύσουμε ποια είδη τοποθεσιών τείνουν να έχουν «μοναδικά» τοπωνύμια, δηλαδή, ποιες από αυτές δεν μοιράζουνται το όνομά τους με άλλες τοποθεσίες. Ενδεικτικά, 60% των τοποθεσιών έχουν μοναδικά τοπωνύμια.
Ο αριθμός μοναδικών τοπωνυμίων ποικίλει σημαντικά μεταξύ περιφερειακές των εξής περιαφερειακών ενοτήτων: η Άνδρος (80,7 %), η Κεφαλονιά (79,6 %) και η Κάρπαθος (78,8 %) ξεπερνάνε εύκολα το 60% και στο άλλο άκρο της πίνακας μπορούμε να βρούμε την Βοιωτία (45 %), τη Λάρισα (45,6 %) και την Καρδίτσα (46,8 %).
Εδώ μπορούμε ήδη να διακρίνουμε ορισμένες σαφείς τάσεις: πρώτον, τα νησιά έχουν αυξημένο ποσοστό μοναδικών τοπωνυμίων. Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι οι τέσσερις νησιωτικές περιφέρειες (το Βόρειο και Νότιο Αίγιο, τα Ιόνια Νησιά και η Κρήτη) είναι οι τέσσερις περιφέρειες με το υψηλότερο ποσοστό μοναδικών τοπωνυμίων.
Επιπλέον, οι έδρες συνήθως έχουν μοναδικά ονόματα, ειδικά όσο υψηλότερο είναι το διοικητικό επίπεδο. 12 από τις 13 περιφερειακές έδρες (92,3 %), 42 από τις 49 έδρες περιφερειακών ενοτήτων και 241 από τις 326 έδρες δήμων (85,7 %) έχουν μοναδικά ονόματα. Επιπρόσθετα, φαίνεται ότι η χρήση των ονομάτων στις αστικές τοποθεσίες και τοπωνύμια σε πληθυντικό αριθμό επαναλαμβάνονται πιο σπάνια. Στις αγροτικές περιφέρειες και στα διάφορα υψόμετρα, όμως, δεν παρατηρούνται σημαντικές διαφοροποιήσεις.
Τοπικές τάσεις
Αν ρίξουμε μία ματιά στο Google Maps, θα μας καταστεί γρήγορα σαφές ότι ορισμέωες καταλήξεις τοπωνυμίων είναι πιο συχνές σε κάποιες περιοχές συγκριτικά με άλλες. Η διερεύνηση της κατανομής τους αποκαλύπτει ενδιαφέρουσες ιστορίες.
Μεταξύ αυτών, ίσως η κατάληξη -αίικα είναι η πιο ενδιαφέρουσα. Αυτή η κατάληξη έχει πυροδοτησει πολλές συζητήσεις για την ετυμολογία και την ορθογραφία της ελληνικής γλώσσας, λόγω του ασυνήθιστου συνδυασμού φωνηέντων. Η γεωγραφία της κατάληξης είναι περίεργη: ενώ εμφανίζεται λυτίως στη δυτική ηπειρωτική Ελλάδα, μπορούμε να τη συναντήσουμε και σε μακρινές περιοχές όπως το Κιλκίς και η Σάμος.
Ενα άλλο ενδιαφέρον θέμα είναι η κατανομή του επιθήματος -άτα. Είναι ξεκάθαρο ότι είναι συνδεδεμένο με την Κεφαλονιά, αφού χρησιμοποιείται σχεδόω στά μισά χωριά του νησιού. Ως ουδέτερο επίθημα πληθυντικού αριθμού, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι είναι κάποιο τοπικό αντίστοιχο του -αίικα.
Παρόμοιο φαινόμενο παρατηρείται και με τα επιθήματα -άτικα στην Κέρκυρα, -άνικα στις ακτές Λακωνίας και Κύθηρα και -ανά στην Κρήτη στην καρδιά της Πίνδου.
Άλλες ενδιαφέρουσες τάσεις είναι οι εξής:
- Τα αρσενικά τοπωνύμια σε ενικό αριθμό με κατάληξη -ές συναντώνται σχεδόν αποκλειστικά στη Δυτική και Κεντρική Κρήτη.
- Τα 8 χωριά με κατάληξη -έ βρίσκονται μόνο στην Κρήτη και στη Γαύδο. Μεταξύ αυτών, 7 είναι θηλυκά τοπωνύμια (η Μουρνέ, η Κοξαρέ), καθώς και το μοναδικό ουδέτερο τοπωνύμιο με τέτοια κατάληξη είναι ο απομονωμένος κύκλος στο κέντρο της Κρήτης, το Μαδέ.
- Τοπωνύμια με κατάληξη σε -οβο καταγράφονται ουσιαστικά στην Ήπειρο, αλλά επεκτείνονται και στην δυτική Ελλάδα.
- Αν και η κατάληξη -αίοι σπάνια χρησιμοποιείται, συνήθως εμφανίζεται σε ομάδες, όχι απομονωμένη.
«Νέα» και «Παλιά» χωριά
Ακόμα μια τάση που δεν παρατηρείται εύκολα μέσα από τους χάρτες σχετίζεται με τα «Νέα» και «Παλιά» χωριά. Σε όλη την Ελλάδα, πολλές τοποθεσίες συμπεριλαμβάνουν στο όνομα τους κάποια από αυτές δύο λέξεις στον κατάλληλο αριθμό και γένος. Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να δούμε πως η Μακεδονία και η Θράκη, δύο από τις τελευταίες περιοχές που ενσωματώθηκαν στο ελληνικό κράτος, έχουν υψηλότερη ποσότητα «Νέων» χωριών. Αυτό το φαινόμενο γίνεται ακόμα πιο σαφές αν συγκρίνουμε το ποσοστό των περιοχών αυτών με αυτό της υπόλοιπης Ελλάδας.
Αριθμός και γένος των Ελληνικών τοπωνυμίων
Γενικά, τα θηλυκά τοπωνύμια σε ενικό αριθμό αποτελούν την πλειοψηφία (33,9 %) και ακολουθούν τα ουδέτερα σε ενικό αριθμό (27,1 %). Ταυτόχρονα, τα θυηλυκά τοπωνύμια σε πληθυντικό αριθμό συναντώνται σπάνια (2,1 %). Αν και η συχνότητα των τοπωνυμίων σε ενικό αριθμό είναι υψηλότερη, μπορούμε να αντιληφθούμε ότι η ποσότητα ουδέτερων πληθυντικών τοπωνυμίων είναι σχετικά μεγάλη. Αυτό οφείλεται στην πολύ συχνή χρήση ουδέτερων τοπωνυμίων σε πληθυντικό αριθμό σε συγκεκριμένες περιοχές όπως συζητήθηκε στις πρώτες ενότητες του άρθρου.
Η κατανομή του γένους και του αριθμούδιαφέρει ανά περιοχές λόγω των διαφορετικών προτύπων ονοματοδοσίας , όπως αποδεικνύει η παρακάτω εικόνα.
Εξετάζοντας προσεκτικά τα γραφήματα, θα συμπεράνουμε ότι υπάρχει μία σαφής διαφορά μεταξύ των νησιών και της ηπειρωτικής Ελλάδας. Στα νησιά δεν βρίσκουμε τόσο συχνά θηλυκά τοπωνύμια σε ενικό αριθμό , ενώ προτιμούνται τα αρσενικά τοπωνύμια σε ενικό αριθμό. Η περίπτωη των Ιονίων νήσων είναι ειδική, αφού είναι η μόνη περιοχή πού επικρατούν τα ουδέτερα ονόματα σε πληθυντικό αριθμό, λόγω της εντατικής χρήσης των καταλήξεων/επιθημάτων -άτα, -άνικα και σε λιγότερο ποσοστό, -αίικα.
Αυτές οι διαφορές γίνονται εύκολα αντιληπτές από την σύγκριση των κατανομών ηπειρωτικής και νησιωτικής Ελλάδας.
Λόγω περιορισμένου χώρου, στο τέλος του άρθρου παρουσιάζεται πίνακας με την κατανομή κάθε περιφερειακής ενότητας . Μερικές ενδιαφέρουσες περιπτώσεις είναι η Σάμος, που έχει την υψηλότερη ποσότητα αρσενικών τοπωνυμίων σε πληθυντικό αριθμό, η Μύκονος, που δεν έχει ούτε ένα τοπωνύμιο σε πληθυντικό αριθμό, και η Κέρκυρα, που παρουσιάζει την πιο ισορροπημένη κατανομή.
Άλλα στοιχεία
- Καταγράφονται 51 χωριά που συμπεριλαμβάνουν «ϊ» στο όνομά τους και 21 με «ΐ».
- Ο οικισμός Ταϋγέτη Λακωνίας είναι μοναδικός διότι είναι ο μόνος που περιέχει «ϋ».
- The only population containing ϋ in its name is the small town of Ταϋγέτη (Taygeti), near Sparta.
- Κάτι παρόμοιο συμβαίνει με την Παληοχώρα Αργολίδας, ο μόνος οικισμός με -ηο- στο όνομά του.
- Κατά μέσο όρο, τα ελληνικά τοπωνύμια με μόνο μία λέξη χρησιμοποιούν 9 γράμματα.
- Το μεγαλύτερο τοπωνύμιο με μόνο μία λέξη είναι τα Σταματογιανναίικα Ακαρνανίας, με 17 γράμματα.
- Παράλληλα, το βραβείο για το μικρότερο τοπωνύμιο πάει στην νησίδα της Ρω Μεγίστης, οπου ζούσε η περίφημη κυρά της Ρω.
Συμπεράσματα
Η γεωγραφία των Ελληνικών τοπωνυμίων αντιπροσωπεύει το ορατό μέρος διαφορετικών φαινομένων που αλλιώς θα ήταν αφηρημένες, όπως η ιστορία, η γλώσσα και οι μεταναστεύσεις.
Γενικά, η οροσειρά της Πίνδου λειτουργεί ως φυσικός φραγμός μεταξύ της δυτικής Ελλάδας, η οποία παρουσιάζει πιο ξεκάθαρες τάσεις, και της υπόλοιπης χώρας. Η Πελοπόννησος, μια από τις σημαντικότερες περιοχές του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, ξεχωρίζει λόγω της ποικιλίας των επιθημάτων στα τοπωνύμια και λόγω της χρήσης ασυνήθιστων γραμμάτων και συνδυασμών.
Τα νησιά έχουν επίσης ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά που τα διακρίνουν από την ηπειρωτική χώρα: για παράδειγμα, εκεί συναντάται η μεγαλύτερη αναλογία μοναδικών ονομάτων, το μικρότερο ποσοστό «παλαιών» και «νέων» χωριών, η διαφορετική κατανομή γένους και αριθμών και η χρήση τοπικών καταλήξεων, που συναντώνται εύκολα όχι μόνο στην Κέρκυρα και την Κεφαλονιά, αλλά και στην Κρήτη.
Όσον αφορά την υπόλοιπη χώρα, ελάχιστα πρότυπα έχουν εξακριβωθεί, εκτός από τη Μακεδονία και τη Θράκη, αν και είναι πιθανό ότι περαιτέρω μελέτη μπορεί να αποκαλύψει νέα ευρήματα για αυτές τις τεράστιες περιοχές. Η μόνη τάση που είναι κοινή σε ολόκληρη την χώρα είναι ότι οι μεγάλες πόλεις και κωμοπόλεις είναι πιο πιθανό να έχουν μοναδικά ονόματα.
Οι μελλοντικές κατευθύνσεις της έρευνας περιλαμβάνουν την περαιτέρω διερεύνηση της κατανομής άλλων καταλήξεων τοπωνυμίων, όπως -αινα, και η πιο στενή διερεύνηση της ηπειρωτικής Ελλάδας ανατολικά της οροσειράς της Πίνδου και του Ανατολικού Αιγαίου.
Παράρτημα: κατανομή γένων και αριθμών για όλες τις περιφερειακές ενότητες της Ελλάδας
